Το Μουσείο ''ΛΥΧΝΟΣΤΑΤΗΣ'' στο Λιμάνι Χερσονήσου, είναι ένας χώρος διατήρησης και προβολής της Παραδοσιακής ζωής και του Λαϊκού Πολιτισμού της Κρήτης.
Η ταυτότητα του μουσείου
Το Μουσείο παραδοσιακής ζωής Κρήτης «Λυχνοστάτης», ειδολογικά ανήκει στην κατηγορία των υπαίθριων μουσείων (όπως τα καθόρισε ο Α. Hazelius στα τέλη του 19ου αιώνα), και δημιουργήθηκε σύμφωνα με τα προτάγματα του Γεωργίου Μέγα σχετικά με τη φύση και την αποστολή ενός λαογραφικού μουσείου.
Το Μουσείο παραδοσιακής ζωής Κρήτης «Λυχνοστάτης» είναι από το 1992 «φυτεμένο» μέσα στη Χερσόνησο, γνωστό τουριστικό προορισμό της Κρήτης. Εκτείνεται σε μια έκταση 7.000 τ.μ. και όλα τα κτίσματά του είναι φτιαγμένα σχεδόν αποκλειστικά από πρωτογενή υλικά , όπως η πέτρα, το ξύλο και ο πηλός, και μάλιστα χωρίς τη χρήση μηχανικών βοηθημάτων.
Πρόκειται για ένα ιδιωτικό Μουσείο που εποπτεύεται από το ΥΠ.ΠΟ.Α.(Δ/νση Νεότερου Πολιτιστικού Αποθέματος & Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς). Δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της οικογένειας Μαρκάκη που μαζί με ελάχιστους εθελοντές και τέσσερις ντόπιους εργάτες κατάφεραν με μόχθο, γνώση και αγάπη για την Κρήτη να ιδρύσουν μέσα στο διάστημα 1986-1992 ένα ιδιαίτερο, «χειροποίητο» μουσείο.
Η βιωματική λαογραφία, η φυσιογνωσία και η αντι-καταναλωτική αγωγή , η ανάδειξη της διαλεκτικής σχέσης της παράδοσης μέσα από τη συνομιλία του παρελθόντος με το παρόν και την προβολή τους στο μέλλον, είναι οι καταστατικοί σκοποί του Μουσείου «Λυχνοστάτης».
Έτσι, οι συλλογές του Μουσείου (λαογραφική, φυσιογνωστική, καλλιτεχνική και προ-βιομηχανικής τεχνολογίας) δεν υπάρχουν ξεκομμένα η μία από την άλλη, αλλά συλλειτουργούν ξεκινώντας ένα μυστικό διάλογο μεταξύ τους και με τους επισκέπτες. Το βασικό αφήγημα του Μουσείου είναι η ζωή στην Κρήτη στα τέλη του 19ου και στον 20ό αιώνα, το ήθος και οι αξίες της παράδοσης, και η σχέση τους με τη φύση και τη σύγχρονη λαϊκή τέχνη της Κρήτης. Παράλληλα, οι κανόνες οικολογικής διαχείρισης που τηρούνται στο Μουσείο (βιοφυτοθεραπεία για τις αρρώστιες των δέντρων και φυτών, πράσινη λίπανση –υγρή και ξηρή- του εδάφους) αλλά και οι παραδοσιακοί τρόποι καλλιέργειας (επαναχρησιμοποίηση απορριμμάτων, ανακύκλωση φυτικών υλών) που ακολουθούνται στους κήπους και τα φυτώριά του, το καθιστούν χώρο ενεργούς λαογραφίας και βιωματικής φυσιογνωστικής αγωγής, έναν αληθινό «κήπο ψυχής».
Εκθεσιακή πρακτική Μουσείου «ΛΥΧΝΟΣΤΑΤΗΣ»
Το Μουσείο παραδοσιακής ζωής Κρήτης «Λυχνοστάτης» δεν είναι απλά ένα μουσείο εκθεμάτων και αντικειμένων, αλλά –κυρίως- μουσείο της ατμόσφαιρας και της ζωής που αποπνέουν τα αντικείμενα. Όπως αναφέρει ο Στ. Ψημένος «…η παραδοσιακή ζωή και ο λαϊκός πολιτισμός της Κρήτης παρουσιάζονται όχι ως εκθέματα αλλά ως ζωή που εξακολουθεί να κυλά…».
Αυτό προκύπτει από την εκθεσιακή πρακτική που έχει ακολουθηθεί σ’ όλες τις συλλογές και διέπει συνολικά το χώρο. Έτσι σ’ επίπεδο ερμηνείας, αντί του συνήθους υπομνηματισμού με λεζάντες πληροφοριακού χαρακτήρα βασισμένου στα πρότυπα της τεκμηρίωσης CIDOC (π.χ. «λυχνοστάτης, 1889, δωρητής…, διαστάσεις…»), έχουν τοποθετηθεί μαντινάδες Κρητών λαϊκών ποιητών που φωτίζουν πολύπλευρα το έκθεμα (π.χ. στο ίδιο παράδειγμα η μαντινάδα του Κωστή Φραγκούλη:
«Το λυχνοστάτη ευχαριστώ, μαζί και το φενέρι
που φέγγα μου και μάθαινα γράμματα ένα σεφέρι».
Έτσι, η σχέση του επισκέπτη με το έκθεμα διευρύνεται, καθώς αυτός εμβαπτίζεται στα νάματα της παράδοσης με το «λάλον ύδωρ» της κρητικής ιδιωματικής γλώσσας, αλλά και από τη μεριά των ιδρυτών-επιμελητών της έκθεσης γίνεται συνειδητή αναφορά στην κοινότητα, στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ανήκαν τα αντικείμενα στη χρηστική ζωή τους. Μετατοπίζεται δηλαδή το κέντρο βάρους από το έκθεμα στη ζωή του εκθέματος και αναδεικνύεται η κρυφή ψυχή των αντικειμένων (anima rerum) και συνάμα το ανθρωπολογικό και κοινωνικό πλαίσιό τους.
Με την εκθετική αυτή πρότασή τους οι ιδρυτές-επιμελητές της έκθεσης επεδίωξαν να αναδείξουν το Μουσείο «ΛΥΧΝΟΣΤΑΤΗΣ» ως χώρο ζωντανής προφορικότητας, ένα Μουσείο προσώπων και ιστοριών, Μουσείο που «ανεστοράται» στοιχεία από τον προφορικό πολιτισμό της Κρήτης.
Με σύνθημα το «Τεχνολογία ναι, Παράδοση ναίσκε»-και χωρίς ν’ απαλλοτριωθεί η ιδιαίτερη φυσιογνωμία του χώρου- εντάχθηκαν από το 2008 οι συσκευές ακουστικής ξενάγησης, για τον εμπλουτισμό της μουσειακής εμπειρίας.
Πρόκειται για τα «Ανεστορήματα»: ένα νέο τρόπο μουσειακής επίσκεψης που μπολιάζει το προφορικό και προσωπικό στοιχείο στην εκθεσιακή πραγματικότητα του Μουσείου. Οι επισκέπτες όχι μόνο ξεναγούνται ηχητικά από τον ιδρυτή του Μουσείου αλλά και «μεταφέρονται» σε μιαν άλλη εποχή μέσα από τις ιστορίες ζωής που αφηγούνται οι δωρητές του Μουσείου. Έτσι τα εκθέματα -με τη συνδρομή και άλλων τεχνολογικών βοηθημάτων που έχουν ενταχθεί στην έκθεση, όπως πολυμεσικές παρουσιάσεις και αισθητήρες ενεργοποίησης ηχητικών εφέ και βίντεο- συνδέονται με θύμησες κι αθιβολές, μαντινάδες και αφηγήσεις, και το Μουσείο διασώζει, καταγράφει και παρουσιάζει στο κοινό ψήγματα από την άυλη πολιτιστική κληρονομιά της Κρήτης.
Γι’ αυτήν την καινοτομία, που δημιουργεί το «μονοπάτι της λαϊκής γλώσσας» (ως ειδική θεματική διαδρομή) μέσα στο Μουσείο, τη γενικότερη αναδιοργάνωση των εκθέσεων αλλά και για την ανάληψη στοχευμένων εκπαιδευτικών και ερευνητικών δράσεων σε τοπικό επίπεδο το Μουσείο «ΛΥΧΝΟΣΤΑΤΗΣ» ήταν υποψήφιο Ευρωπαϊκό Μουσείο της χρονιάς για το 2010.
Η εκθεσιακή αυτή λογική, επίσης, ενυπάρχει και στις περιοδικές εκθέσεις αλλά και σε πολλές από τις δράσεις του Μουσείου που ιδίως την τελευταία δεκαετία διαπνέονται από τη φράση «Σκέψου παγκόσμια, δράσε τοπικά» (‘think globally, act locally’). Η αρχή αυτή υποδηλώνει ότι κάθε παρέμβαση των μουσείων που γίνεται στο μικροκόσμο της τοπικής κοινωνίας, αφήνει το ίχνος της και στο μακρόκοσμο της παγκόσμιας κοινότητας. Έτσι, οι εκθέσεις «Λαξεύοντας το σκοτάδι» (γλυπτική τυφλού Χανιώτη καλλιτέχνη, 2005), «Ο άνθρωπος και η σκιά του» (φιγούρες από το θέατρο σκιών, 2007), «Ανεστορήματα Χερσονήσου» (τεκμήρια προφορικής παράδοσης και ιστορίας Χερσονήσου, 2008), «Φως, λύχνου αθός» (φωτογραφίες για το Μουσείο, 2009), «Εικόνες από Επαγγέλματα που χάνονται» (φωτογραφίες και προβολές ντοκιμαντέρ, 2012), «Κρήτη, γέφυρα με την Ελλάδα» (ταχυδρομική ιστορία και συναλλακτικές συνήθειες μέσα από χαρτόσημα και γραμματόσημα Κρητικής Πολιτείας, 2013), είναι ενδεικτικές για τις εκθεσιακές επιλογές και την επικοινωνιακή πολιτική του Μουσείου.
Απόσπασμα από το αδημοσίευτο κείμενο του Γιάννη Μαρκάκη
«Mουσεία & βιώσιμη κοινωνία» (2015), στο πλαίσιο μεταπτυχιακού μαθήματος Πολιτισμικής Διοίκησης στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Επιμέλεια Μάρα Μπέκα
