«Ο καρκίνος είναι πιο έξυπνος από τον ογκολόγο. O ογκολόγος σπούδαζε επί 3 χρόνια, ενώ το καρκινικό κύτταρο εξελίχθηκε για χιλιάδες χρόνια».
Με αυτά τα λόγια συνόψισαν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στη μάχη εναντίον της νόσου κορυφαίοι επιστήμονες, οι οποίοι βρέθηκαν στην Πάτρα με αφορμή το 15ο Μετεκπαιδευτικό Σεμινάριο «Εξελίξεις στην Ογκολογία» που διοργάνωσε το Ογκολογικό Τμήμα του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Πατρών.
Όπως είπαν οι δρες Χαράλαμπος Καλόφωνος, Γεώργιος Πενθερουδάκης, Ιωάννης Μπουκοβίνας και Μιχάλης Καραμούζης, το μεγάλο πρόβλημα με τον καρκίνο είναι πως κάθε φορά που βρίσκουν έναν τρόπο για να τον αναχαιτίσουν, εκείνος βρίσκει κάποιον άλλο για να επιβιώσει.
Έπειτα από πολλά χρόνια ερευνών και αποτυχημένων προσπαθειών, η ιατρική έρευνα οδήγησε σε μία νέα μορφή θεραπείας. Πρόκειται για την ανοσοθεραπεία η οποία φαίνεται ότι αντιμετωπίζει ως ένα βαθμό τον σκόπελο αυτό.
Η ανοσοθεραπεία καταπολεμά τον καρκίνο αξιοποιώντας συγκεκριμένους ανοσοποιητικούς μηχανισμούς. Έτσι, ενώ οι κλασικές αντινεοπλασματικές θεραπείες (ακτινοθεραπεία, χημειοθεραπεία) στοχεύουν απ’ ευθείας τους καρκινικούς όγκους για να τους καταστείλουν, τα ανοσοθεραπευτικά φάρμακα προσπαθούν να κάνουν το ανοσοποιητικό σύστημα να στραφεί εναντίον τους.
Για ποιες μορφές
Η ανοσοθεραπεία προς το παρόν εφαρμόζεται σε ασθενείς με προχωρημένο ή μεταστατικό καρκίνο. Επειδή, όμως, στοχεύει συγκεκριμένους μοριακούς μηχανισμούς, κάθε φάρμακο αυτής της κατηγορίας μπορεί να είναι κατάλληλο για πολλές μορφές της νόσου.
Μέχρι στιγμής, σε ΗΠΑ ή/και Ευρώπη έχουν εγκριθεί ανοσοθεραπείες για:
* Το μελάνωμα του δέρματος
* Τον μη-μικροκυτταρικό καρκίνο πνεύμονα (η πιο συχνή μορφή καρκίνου του πνεύμονα)
* Μερικές μορφές λεμφώματος (λέμφωμα Χότζκιν)
* Τον καρκίνο κεφαλής-τραχήλου από πλακώδη κύτταρα
* Το νεφροκυτταρικό καρκίνωμα (καρκίνος νεφρού)
* Τον καρκίνο του ουροθηλίου (ουροδόχος κύστη).
* Μία μορφή δερματικού καρκίνου που λέγεται καρκίνωμα Μέρκελ
* Το ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα (καρκίνος ήπατος)
Επιπλέον, σε εξέλιξη βρίσκονται μελέτες για την εφαρμογή τους στον καρκίνο του στομάχου και σε άλλες μορφές της νόσου.
Αποδίδουν σε έναν στους τέσσερις
«Τα στοιχεία από τα πρώτα χρόνια ευρείας εφαρμογής των ανοσοθεραπευτικών φαρμάκων δείχνουν ότι αποδίδουν σε έναν στους τέσσερις ασθενείς», είπε ο αναπληρωτής καθηγητής Ογκολογίας Γ. Πενθερουράκης, διευθυντής της Ογκολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Ιωαννίνων. «Αν και αυτό δεν φαίνεται πολύ, ας μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για ασθενείς με μεταστάσεις. Οι ασθενείς αυτοί έως πρότινος είχαν πολύ μικρό προσδόκιμο ζωής. Τώρα όμως ο ένας στους τέσσερις ζει για χρόνια. Μάλιστα τα ανοσοθεραπευτικά φάρμακα είναι τόσο αποτελεσματικά, ώστε μπορεί να φθάσει ο ασθενής στην ίαση. Και το σημαντικότερο: έχει καλή ποιότητα ζωής».
Στον καρκίνο του πνεύμονα, λ.χ., η ανοσοθεραπεία πενταπλασίασε το ποσοστό των ασθενών που ζουν επί τουλάχιστον 5 χρόνια, κατά τον πρόεδρο της Εταιρείας Ογκολόγων-Παθολόγων Ελλάδας Ι. Μπουκοβίνα. «Από 3-4% που ήταν μέχρι πριν από λίγα χρόνια, σήμερα είναι 20%», είπε. «Αυτό είναι πολύ σημαντικό αν σκεφτούμε ότι καθημερινά, σε όλο τον κόσμο, πεθαίνουν 4.500 άνθρωποι από καρκίνο του πνεύμονα».
Αντίστοιχα, στο μεταστατικό μελάνωμα του δέρματος το 20% των ασθενών ξεπερνούν την 10ετή επιβίωση. Το μελάνωμα ήταν η πρώτη μορφή καρκίνου στην οποία άρχισε να εφαρμόζεται ανοσοθεραπεία και γι’ αυτό υπάρχουν αποτελέσματα 10ετίας.
Ακόμα και στον καρκίνο της ουροδόχου κύστης υπάρχουν ενδείξεις για σημαντική παράταση της επιβίωσης, είπε ο κ. Μ. Καραμούζης, αναπληρωτής καθηγητής στο Εργαστήριο Βιολογικής Χημείας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Και αυτό, παρότι τα πρώτα ανοσοθεραπευτικά φάρμακα για τον καρκίνο του ουροθηλίου άρχισαν να διατίθενται τον τελευταίο 1,5 χρόνο.
Μεγάλο βήμα προόδου
«Η ανοσοθεραπεία δεν λύνει το πρόβλημα του καρκίνου, αλλά αποτελεί ένα μεγάλο βήμα προς την αντιμετώπισή του», ξεκαθάρισε ο καθηγητής Παθολογίας-Ογκολογίας Χ. Καλόφωνος. «Το μεγάλο της όφελος είναι ότι βελτιώνει πολύ την θεραπευτική αντιμετώπιση σε μερικούς όγκους οι οποίες έως τώρα ήταν δυσίατοι».
Δυστυχώς, ουδείς γνωρίζει ποιοι ασθενείς θα ανταποκριθούν στα ανοσοθεραπευτικά φάρμακα και ποιοι όχι. Και αυτό, γιατί δεν υπάρχουν αξιόπιστοι προγνωστικοί δείκτες, δηλαδή ουσίες στο αίμα που να μπορούν να καθοδηγήσουν τη χορήγησή τους.
Ακόμα κι έτσι, όμως, οι εξελίξεις είναι συνεχείς. Όπως είπαν οι ειδικοί «κάθε εβδομάδα έχουμε καινούργια πράγματα, καινούργια δεδομένα και μπορεί σε ένα χρόνο να έχουν αλλάξει όλα».
Ανοσολογική απάντηση
Το κλειδί στην ανοσοθεραπεία είναι η επονομαζόμενη ανοσολογική απάντηση (αντίδραση) του οργανισμού. Η αντίδραση αυτή ενεργοποιεί τους «φονιάδες» του ανοσοποιητικού, δηλαδή τα Τ-λεμφοκύτταρα.
Τα Τ-λεμφοκύτταρα ενεργοποιούνται κάθε φορά που ο οργανισμός έρχεται αντιμέτωπος με έναν «εχθρό». Οι εχθροί αυτοί μπορεί να είναι παθογόνοι μικροοργανισμοί (π.χ. ιοί, βακτήριοι), κύτταρα που πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα (καρκινικά κύτταρα) ή κάτι άλλο.
Σε αδρές γραμμές, η ανοσολογική απάντηση αποτελείται από τρεις φάσεις, είπε ο δρ Πενθερουράκης.
Στην πρώτη φάση γίνεται αντιληπτός το καρκινικό κύτταρο (ή ο εισβολέας) και «παρουσιάζεται» στο Τ-λεμφοκύτταρο.
Στην δεύτερη φάση το Τ-λεμφοκύτταρο εισέρχεται στο καρκινικό κύτταρο.
Στην τρίτη φάση ενεργοποιείται η διαδικασία θανάτου του καρκινικού κυττάρου.
Πως δρα η ανοσοθεραπεία
«Αυτά τα τρία βήματα, όμως, δεν συμβαίνουν πάντοτε», πρόσθεσε ο δρ Πενθερουδάκης.
Όπως εξήγησε, υπάρχει περίπτωση να αντιληφθούν μεν τα Τ-λεμφοκύτταρα τα καρκινικά, αλλά να αδυνατούν να μπουν στο εσωτερικό τους. Αυτή είναι η κατηγορία των ανοσολογικώς αποκλεισμένων όγκων (immune excluded tumors).
Μπορεί επίσης τα Τ-λεμφοκύτταρα να εισέλθουν στα καρκινικά, αλλά να μην τα θανατώσουν. Ή πάλι μπορεί να μην αναγνωρίσουν καν τα καρκινικά κύτταρα, οπότε δεν υπάρχει καθόλου ανοσολογική απάντηση.
Τα προβλήματα αυτά ως φαίνεται σχετίζονται με ορισμένους μοριακούς μηχανισμούς τούς οποίους χρησιμοποιούν τα καρκινικά κύτταρα για να εμποδίζουν τις επιθέσεις του ανοσοποιητικού.
«Η ανοσοθεραπεία επεμβαίνει στις περιπτώσεις όπου τα Τ-λεμφοκύτταρα δεν μπορούν να εισέλθουν στα καρκινικά», διευκρίνισε ο δρ Πενθερουδάκης.
Τα φάρμακα της ανοσοθεραπείας στοχεύουν ορισμένες πρωτεΐνες (αντιγόνα) και μηχανισμούς (π.χ PD-1, PD-L1, CTLA-4) στην επιφάνεια των καρκινικών κυττάρων ή των Τ-λεμφοκυττάρων.
Η καταστολή αυτών των αντιγόνων και μηχανισμών, έχει ως αποτέλεσμα δριμεία επίθεση του ανοσοποιητικού στον καρκίνο.
Τα εγκεκριμένα φάρμακα
Τα φάρμακα που έχουν εγκριθεί ως τώρα για διάθεση στην Ευρώπη είναι τα ipilimumab (στοχεύει την πρωτεΐνη CTLA-4), nivolumab και pembrolizumab (στοχεύουν το «χειρόφρενο» του ανοσοποιητικού PD-1), avelumab και atezolizumab (στοχεύουν την πρωτεΐνη PD-L1).
Ένα ακόμα φάρμακο, το durvalumab, είναι εγκεκριμένο στις ΗΠΑ αλλά όχι ακόμα στην Ευρώπη.
Κάθε ένα από τα φάρμακα αυτά έχει συγκεκριμένες ενδείξεις. Το atezolizumab είναι η νεώτερη προσθήκη για τον μη-μικροκυτταρικό καρκίνο πνεύμονα και τον καρκίνο του ουροθηλίου.
