Μια συνέντευξη που εξελίσσεται σε συζήτηση είναι ο πιο σίγουρος τρόπος για να μην ξέρεις από πού να αρχίσεις την αφήγηση. Ειδικά όταν απέναντί σου είναι ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες του κόσμου. Ο νευροεπιστήμονας Γιώργος Παξινός έχει εντοπίσει και ονομάσει περισσότερες περιοχές του εγκεφάλου από οποιονδήποτε στην Ιστορία (94 πυρήνες) και γνωρίζει πως τα πάντα, ακόμα και τα συναισθήματα, προέρχονται και ελέγχονται από εκεί.
Είναι, όμως, ο εγκέφαλός μας ο μοναδικός που αποφασίζει; Μας καθορίζουν μόνο τα γονίδια ή το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουμε; «Είναι τα γονίδια μέσω του περιβάλλοντος. Είναι το ένα μέσω του άλλου», απαντά. Και για να το εξηγήσει καλύτερα, έγραψε μια ιστορία. Ενα συναρπαστικό μυθιστόρημα στο οποίο διασταυρώνονται η νευροεπιστήμη, η θρησκεία, η ηθική, η φιλοσοφία, το περιβάλλον.
Επί δέκα χρόνια σκεφτόταν να το γράψει και τελικά χρειάστηκε μια 20ετία για να το ολοκληρώσει. Οπως λέει ο ίδιος, η επιστήμη τού χάρισε καταξίωση και οικονομικές απολαβές, ικανοποίησε την πιο βαθιά περιέργειά του για την κατανόηση του κόσμου, όμως «αν με ρωτήσεις τι θεωρώ πιο σπουδαίο από ό,τι έκανα, θα σου απαντήσω τις διαμαρτυρίες μου για το περιβάλλον». Ετσι προέκυψε το eco fiction μυθιστόρημα «Ο Αμαζόνιος ανάμεσά μας».
«Σκέφτηκα πως, αν μπορούσα να εκλαϊκεύσω τη γνώση μου, θα ήμουν πιο αποτελεσματικός. Μέχρι τότε είχα αποτύχει να πείσω μέσω της δράσης. Από την πρώτη μου διαμαρτυρία στο Μόντρεαλ, το 1969, υπέρ του ποδηλάτου και κατά του αυτοκινήτου, μέχρι την υποψηφιότητά μου με το κόμμα των Ποδηλατιστών στην Αυστραλία, απέτυχα σε όλα. Μόνος φέτος εξαφανίστηκαν 11 θηλαστικά και ένα είδος φιδιού! Ξέρετε, αν σταθείς μπροστά από ένα δέντρο, μπορεί να σώσεις το δέντρο. Αλλά, αν αλλάξεις τη συμπεριφορά των ανθρώπων, μπορεί να μη θέλουν να το κόψουν».
Αν γεννιόμουν σε μια χώρα που λιθοβολούν τις γυναίκες, θα είχα τις ίδιες πιθανότητες να λάβω μέρος σε λιθοβολισμό. Εχω μελετήσει τον ανθρώπινο εγκέφαλο, άρα την ανθρώπινη συμπεριφορά, και ξέρω ότι δύσκολα αλλάζει η στάση του ανθρώπου, και ακόμα πιο δύσκολα η συμπεριφορά του».
Από τι κινδυνεύουμε περισσότερο, από τους πολέμους, την καταστροφή του περιβάλλοντος ή από τον ίδιο τον εγκέφαλό μας;
Το πιο επικίνδυνο πράγμα που κατέχουν οι άνθρωποι δεν είναι τα πυρηνικά όπλα, αλλά ένας εγκέφαλος με υπολείμματα της ερπετοειδούς περιόδου και παλαιολιθικά συναισθήματα. Κοιτάξτε, αυτά πάνε μαζί. Η Αυστραλία είναι η πρώτη ήπειρος που υποβιβάστηκε από την κλιματική αλλαγή μετά τις καταστροφικότερες φωτιές στην ιστορία της ανθρωπότητας, αλλά μυαλό δεν έβαλε. Αν προσθέσεις τις φωτιές του Αμαζονίου, της Καλιφόρνια και της Σιβηρίας, δεν φτάνουν τις φωτιές της Αυστραλίας. Αλλά παραμένει ο μεγαλύτερος εξαγωγέας του καστανού κάρβουνου στη Γη…. Αν δεν σταματήσει η άνοδος της θερμοκρασίας στον 1,5 βαθμό και φθάσει στους 2 ή 3 βαθμούς, θα καταστραφούν οι κοραλλιογενείς ύφαλοι. Μα το 1/3 της θαλάσσιας ζωής, το πιο εξελιγμένο, εξαρτάται από αυτούς. Μετά θα μείνουν οι μέδουσες και μικροψάρια.
Είστε, λοιπόν, απαισιόδοξος;
Θα έλεγα ναι. Βλέπω να πηγαίνουμε με ιλιγγιώδη ταχύτητα προς την καταστροφή του περιβάλλοντος. Αν τα πουλιά είχαν ψήφο στην Ευρώπη, δεν θα επανεκλεγόταν καμία κυβέρνηση από τον Νότο μέχρι τον Βορρά. Εχει εξαφανιστεί ή απειλείται το 75% από τους πληθυσμούς των πτηνών στην Ευρώπη τα τελευταία 50 χρόνια. Θα έρθει μια μέρα που η άνοιξη θα είναι σιωπηλή επειδή δεν θα υπάρχουν πουλιά. Η ανθρωπότητα έχει υπερτιμήσει τον ανθρώπινο εγκέφαλο. Θεωρούμε ότι είναι το πιο πολύπλοκο στο σύμπαν, αλλά δεν έχουμε αντιληφθεί και τις αδυναμίες του. Ναι, η επιστήμη κάνει θαύματα, μπορεί να σε φέρει εδώ από το Σίδνεϊ χωρίς να σε ρίξει στον Ινδικό Ωκεανό, αλλά την ίδια στιγμή κάνει λάθη. Εξαρτάται ποιος τη χρησιμοποιεί και πώς».
Εχει εξελιχθεί, όμως, ο εγκέφαλός μας στο διάβα της Ιστορίας.
Το μυαλό μας διαμορφώθηκε μέσα τις συνθήκες που υπήρχαν. Οι Αβορίγινες που έχουν περισσότερο DNA των Ντενίσοβαν (σ.σ.: προϊστορικό είδος ανθρώπων συγγενικό των Νεάντερταλ) από εμάς, μπαίνουν στα πανεπιστήμια, αν τους δοθεί η ευκαιρία. Ομως, δεν είναι πολλοί αυτοί που το καταφέρνουν επειδή ζουν σε φτώχεια. Η καλύτερη πρόγνωση για την εμφάνιση άνοιας είναι ο τόπος γέννησης και ο πιο σημαντικός παράγοντας για το αν θα έρθει νωρίτερα ή αργότερα είναι αν γεννήθηκες σε πλούσια ή φτωχή οικογένεια. Οι Αβορίγινες εμφανίζουν άνοια 11 χρόνια νωρίτερα από τους υπόλοιπους Αυστραλούς και πεθαίνουν και νωρίτερα.
Πόσο μέρος του ανθρώπινου εγκεφάλου έχει χαρτογραφηθεί;
Στον αρουραίο και τον ποντικό, που μελετάμε εδώ και 40 χρόνια, έχουμε κάπως ικανοποιητική αντίληψη. Στον ανθρώπινο εγκέφαλο έχουμε κάνει καλή δουλειά στο στέλεχος του εγκεφάλου, όχι στο φλοιό. Δεν είναι ανεξερεύνητο, έχουμε τους χάρτες, αλλά δεν είμαστε σίγουροι πού είναι τα σύνορα. Οι ανατομικοί χάρτες βελτιώνονται διαρκώς, αλλά η σημαντική δουλειά είναι να βρεις τι κάνουν λειτουργικά οι διάφορες περιοχές, ώστε να βοηθήσουμε στη θεραπεία ασθενειών, όπως η επιληψία και το Αλτσχάιμερ.
«Η άσκηση, ασπίδα για την άνοια»
Υπάρχει πρόοδος στην αντιμετώπιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων όπως η άνοια;
Η νευροεπιστήμη δεν έχει βρει την ίαση, αλλά έχει βρει πώς να καθυστερήσει την εμφάνισή της. Αυτά που βοηθούν είναι το περπάτημα, το τρέξιμο, η κωπηλασία, το κολύμπι και το ποδήλατο. Δηλαδή η αεροβική άσκηση. Εμείς οι νευροεπιστήμονες χρωστάμε πολλά στους καρδιολόγους, διότι έδωσαν έμφαση στην αερόμπικ για την καρδιά και αυτό βοηθάει στον εγκέφαλο. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι, όπως ο έλεγχος του διαβήτη, της χοληστερίνης, η διακοπή του καπνίσματος και της υψηλής κατανάλωσης αλκοόλ, η καλή διατροφή, αλλά και οτιδήποτε πληγώνει το κεφάλι κυριολεκτικά. Οι πυγμάχοι, για παράδειγμα, έχουν αυξημένο κίνδυνο, υπάρχει επιστημονική ονομασία για την άνοια των πυγμάχων (dementiapugilistica). Επίσης επιβαρυντικά λειτουργούν η ρύπανση του περιβάλλοντος, αλλά και οι ευρύτερες συνθήκες ζωής. Αν μια έγκυος εμφανίσει διαβήτη της κύησης, θα είναι σε θέση να τον ελέγξει, αν έχει οικονομική δυνατότητα και πρόσβαση στην κατάλληλη περίθαλψη. Πάντως, αν και ο κόσμος πιστεύει ότι στην εποχή μας υπάρχει αύξηση των περιστατικών άνοιας σε σχέση με παλαιότερα, δεν ισχύει. Απλά ζούμε πιο πολλά χρόνια. Με το γήρας συρρικνώνεται ο εγκέφαλος. Ενας στους 2 περίπου μετά την ηλικία των 85 είναι σε άνοια ή αρχές άνοιας.
«Δεν πιστεύω ότι τα ρομπότ θα αποκτήσουν συναισθήματα»
Πιστεύετε ότι θα έρθει η στιγμή που τα ρομπότ θα έχουν εγκέφαλο και συναισθήματα;
Οσο και αν πιστεύω στην ύλη, εντούτοις αυτό που λένε οι επιστήμονες της ρομποτικής ότι μια μέρα τα ρομπότ θα έχουν συναισθήματα δεν το βλέπω. Μέχρι στιγμής δεν έχω δει κανένα Macintosh να ερωτεύεται έναν IBM, ούτε καν έναν άλλο Macintosh! Υπάρχει κάτι στα ζώα που λέγεται συνείδηση. Τα ρομπότ, όσο πολύπλοκα και αν είναι, δεν έχουν αυτό που ακόμα και ένας ποντικός νιώθει προς το παιδί του. Ο χιμπατζής, που δεν έχει διαφορά με τον άνθρωπο στην εγκεφαλική δομή, μόνο στο μέγεθος, ξέρει ποιος είναι. Αν του βάλεις ένα τσιρότο και το δει στον καθρέφτη, θα το βγάλει.
«Ερωτευόμαστε με τον εγκέφαλο»
Θυμάμαι ήταν του Αγίου Βαλεντίνου όταν πήγα να αγοράσω μια κάρτα για τη φίλη μου. Βρήκα καμιά 300αριά κάρτες, όλες με κόκκινες καρδιές, καμία με τον εγκέφαλο. Εγραψα, λοιπόν, ένα άρθρο «Λατρεία μου, σε αγαπώ από τα βάθη του εγκεφάλου μου». Μια δημοσιογράφος στη Μελβούρνη το διάβασε και μου τηλεφώνησε: «Ισχυρίζεστε δηλαδή ότι ο έρωτας δεν έχει τίποτα να κάνει με την καρδιά;». Της απάντησα πως αν σε μια μεταμόσχευση πάρω τη δική της καρδιά, δεν πρόκειται να ερωτευτώ τον άνδρα της. «Τι κρίμα», μου λέει, «και είναι τόσο καλός άνθρωπος!». Αν αναρωτιέσαι πού βρίσκεται ο νους, η «ψυχή» που έλεγαν κάποτε, αν και κανένας ακαδημαϊκός ψυχολόγος από το ’30 και μετά δεν χρησιμοποιεί αυτή τη λέξη, αν είχες αμφιβολία από πού πηγάζει το συναίσθημα, να μην έχεις. Είναι όλα στον εγκέφαλο.
Ποιος είναι ο Γιώργος Παξινός
Ο Γιώργος Παξινός γεννήθηκε το 1944 στην Ιθάκη. Είναι καθηγητής Ιατρικών Επιστημών της Neuroscience Research Australia και στο Πανεπιστήμιο της Νέας Νότιας Ουαλίας. Εχει δημοσιεύσει 58 βιβλία, ανάμεσά τους «Ο εγκέφαλος του αρουραίου σε στερεοταξικές συντεταγμένες», που ήταν για δεκαετίες το τρίτο βιβλίο με τις περισσότερες αναφορές όλων των επιστημών όλων των εποχών. Σε μελέτη που ανακοινώθηκε το 2021, συμπεριλήφθηκε στους 63 Ελληνες ιατρικούς επιστήμονες που θεωρείται ότι είχαν ιστορική συμβολή στην Ιατρική πρόοδο την περίοδο 1821-2021.
